نزول قرآن
نزول قرآن فرستاده شدن آیات قرآن از طریق وحی بر حضرت محمد(ص) است. استفاده از واژه نزول در معنای مادی آن را درباره قرآن صحیح ندانسته‌اند؛ به همین دلیل اندیشمندان اسلامی واژه‌های نزول روحانی، نزول حقیقی و نزول مقامی را درباره قرآن به کار برده‌اند.
در آیات قرآن از واژه‌هایی مانند «انزلنا»، «نزلنا»، «اوحینا»، «سنلقی»، «سنقرؤک»، «نتلوها» و «رتلناه» برای اشاره به نزول قرآن استفاده شده است. مفسران ذیل آیاتی که به مسئله نزول قرآن پرداخته، مواردی از جمله غفلت‌زدایی، تبیین حق از باطل، تفکر، شفابخشی، تقوا، داوری به حق، حاکمیت قوانین خدا، برپایی جامعه عادلانه و بیرون بردن مردم از تاریکی‌ها به سوی نور را به عنوان اهداف نزول قرآن شناسایی کرده‌اند.
صعود ملکوتی روح پیامبر(ص) از عالم ظاهر به عالم باطن و نزول فرشته حامل وحی از عالم باطن به عالم ظاهر با تبدیل به حالت بشری، دو نوع ارتباط پیامبر(ص) با عالم قدس ربوبی جهت دریافت قرآن است. درباره همزمانی نزول قرآن با بعثت حضرت محمد(ص) یا تأخیر نزول قرآن از ابتدای بعثت چند دیدگاه ارائه شده که تاخیر سه ساله نزول قرآن از زمان بعثت و همزمانی بعثت و نزول قرآن در ماه رمضان از جمله این دیدگاه‌ها است.
نزول قرآن در دو مرحله دفعی و تدریجی یا نزول آن صرفا به صورت تدریجی از مباحث مورد اختلاف در علوم قرآنی است؛ محققانی همچون محمدهادی معرفت فقط به نزول تدریجی قرآن باور دارند؛ ولی در مقابل، افرادی چون علامه طباطبایی قائل به دو نزول تدریجی و نزول دفعی برای قرآن هستند.
مفهوم‌شناسی
نزول را به معنای فرود آمدن چیزی از بالا به پایین تعریف کرده و مراد از نزول قرآن را فرستادن آیات قرآن توسط وحی بر پیامبر اسلام(ص) دانسته‌اند.
استفاده از واژه نزول به معانی لغوی یا مادی آن را درباره قرآن صحیح نمی‌دانند؛ زیرا قرآن جسم نیست که از مکانی بالا به مکانی پایین‌تر حرکت کند، بلکه مبدا نزول آن مقام قدس ربوبی است که منزه از مکان و جسم است و محل نزول آن هم طبق آیات ۱۹۴و ۱۹۵ سوره شعراء «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ *عَلَىٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِ‌ينَ» قلب پیامبر بوده است؛ طبق این نظر مراد از نزول قرآن، ظهور وحی بر پیامبر(ص) است و چون آن حضرت وحی را از جانب خداوند دریافت می‌کرده، طبق عرف اهل زبان به نزول تعبیر شده است؛ به همین دلیل برخی از باب تشبیه معقول به محسوس استفاده از واژه نزول درباره قرآن را به معنای مجازی آن صحیح دانسته‌اند.
نزول روحانی، نزول مقامی و نزول حقیقی تعابیری است که اندیشمندان اسلامی برای اشاره به نزول قرآن از آنها استفاده کرده‌اند؛ حسن مصطفوی در التحقیق فی کلمات القرآن از تعبیر نزول روحانی برای اشاره به نزول قرآن توسط جبرئیل بر قلب پیامبر استفاده کرده است. علامه طباطبایی با اشاره به عُلوّ مقام خدا و پایین بودن مقام بندگان، تعبیر نزول مقامی را درباره نزول آیات قرآن یا اوامر و نواهی خداوند به سوی بندگان به کار می‌برد. مصباح یزدی نیز در مقابل دو واژه نزول مادی و نزول اعتباری از واژه نزول حقیقی درباره قرآن استفاده می‌کند؛ طبق این نظر در امور حقیقی غیرحسی مانند قرآن که از مقام علم الهی به مرحله الفاظ و مفاهیم بشری تنزّل یافته، استفاده از تعبیر نزول حقیقی مناسب خواهد بود.
جایگاه
در آیات متعددی از قرآن به تعابیر مختلفی از نزول قرآن سخن گفته شده است. در بعضی از این آیات از مشتقات کلمه نزول مانند «انزلنا» و «نزلنا» و در دیگر آیات از واژگانی چون «اوحینا»، «سنلقی»، «سنقرؤک»، «نتلوها»، «رتلناه» و ... استفاده شده است.
چگونگی نزول قرآن
اندیشمندان اسلامی درباره چگونگی یا کیفیت نزول قرآن بر حضرت محمد(ص) (با توجه به نزول قرآن از عالم قدسی و ماوراییِ دارای بساطت و تجرد بر پیامبر(ص) که در حیات مادی حضور داشت) و نوع ارتباط آن حضرت با عالم غیب دو حالت ذکر کرده‌اند؛ ۱. صعود ملکوتی روح پیامبر از عالم ظاهر به عالم باطن و ۲. نزول فرشته از عالم باطن به عالم ظاهر با تبدیل به حالت بشری.
ملاصدرا فیلسوف شیعه قرن یازدهم هجری قمری درباره کیفیت نزول قرآن در کتاب مفاتیح الغیب خود بر این باور است که وقتی روح پیامبر(ص) به عالم وحی ربانی صعود می‌کند، کلام خدا را یا از مقام «قاب قوسین او ادنی» دریافت می‌کند و یا صدای قلم و القای کلام ملائکه را می‌شنود. وی درباره نوع دوم ارتباط پیامبر(ص) با عالم وحی نیز معتقد است؛ هنگام وحی، فرشته حامل وحی صورتی محسوس برای پیامبر(ص) پیدا می‌کند تا تاب تحمل مشاهده آن را داشته باشد و فرشته صورتی غیر صورت واقعی خود خواهد داشت.
حالات پیامبر(ص) هنگام نزول قرآن
هنگام نزول قرآن حالت‌های خاصی بر رسول خدا(ص) ایجاد می‌شد؛ چنانچه در روایتی از امام صادق(ع) آمده است وقتی قرآن بر پیامبر (ص) نازل می‌شد اگر جبرئیل واسطه بود، آن حضرت می‌فرمود: «این جبرئیل است که چنین می‌گوید» و اگر وحی مستقیم از سوی خدا بر آن حضرت نازل می‌گشت به دلیل سنگینی وحی، حالت بی‌هوشی بر پیامبر عارض می‌شد. علامه طهرانی می گوید: از آيات قرآن می‌توان فهمید که: در برخی از اوقات، آيات قرآن مستقيماً از جانب خداوند به رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلّم وحی می‌شده است؛ و در برخی از اوقات توسط روح که از فرشتگان عظيم‌تر است؛ و در برخی توسط جبرائيل که عظيم ترين ملک از ملائکه سماوی(فرشتگان آسمانی) است؛ و در برخی از اوقات توسط فرشتگان وحی که بسيار بوده‌اند؛ و در تحت مأموريت جبرئیل می‌باشند؛ وحی می‌شده است...جبرئيل ملک مقرب خدا و أعظم از جميع ملائکه است که علم حضرت حق در او تجلی می‌کند؛ و از او در طريقه وحی به فرشتگان پائين‌تر و کوچک‌تر، که تعدادشان بسيار است، تجلی و ظهور می‌کند؛ و از آنها به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله وسلم ظهور و تجلی می‌نمايند...هميشه و پيوسته وحیی که به رسول اکرم می‌شد، از خداوند به توسط جبرائيل، به توسط سَفَرَةٍ کِرَامٍ بَرَرَة ( فرستادگان و سفيرانی گرامی و نيكو سيرت) بوده و همه‌اش وحی خداست؛ چون در عالم وجود غير از خدا چيزی نيست.منتهی اينکه گاهی آن حضرت چنان غرق أنوار ذات أحديت بود که ابداً جبرائيل را با آن سِعِه و وجود ملکوتی نمی‌ديد؛ تا چه رسد به سَفَرهٍ کِرَامٍ بَرَرَة. و در اين مواقع پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مدهوش و بی‌هوش به روی زمين می‌افتادند و مثل آدم مَقْضِيٌّ عَلَيهْ (مُتَوَفَّي) به شکل مرده، بدون حس و حرکت بودند؛ رنگ چهره آن حضرت تغيير می‌کرد؛ زرد و سفيد می‌شد.بدن آنحضرت سنگين می‌شد، اگر بر روي استر و يا ناقه‌ای بودند؛ آنها سنگين می‌شدند، و ی‌خواست شکم آنها به زمين برسد.
اهداف نزول قرآن
مفسران ذیل آیات درباره نزول قرآن، به بررسی اهداف خدا از نزول قرآن پرداخته‌اند؛ رضایی اصفهانی در تفسیر قرآن مهر این اهداف را در سه بخش ۱. اهداف مقدماتی از جمله هشدار به جهانیان، تاکید بر خردورزی و بشارت‌گری؛ ۲. اهداف واسطه‌ای از جمله برپایی عدالت و شفاعت و ۳. هدف نهاییِ حرکت مردم از تاریکی‌ها به سوی نور، تقسیم می‌کند.
در تقسیم‌بندی دیگری مصباح یزدی اهدف نزول قرآن را به ۱. اهداف در بعد بینش از جمله غفلت‌زدایی، یادآوری فراموش‌شده‌ها، ارائه بینش‌های صحیح، تبیین حق از باطل و تفکر؛ ۲. اهداف در بعد گرایش مانند پند دادن، شفابخشی، تقوا و ۳. اهداف در بعد عمل همچون شکرگزاری، داوری به حق، تثبیت مؤمنان، حاکمیت قوانین خدا، پرپایی جامعه عادلانه و بیرون بردن مردم از تاریکی‌ها، تقسیم کرده است.
آغاز و مدت نزول قرآن
درباره همزمانی نزول قرآن با بعثت حضرت محمد(ص) یا تأخیر نزول قرآن از ابتدای بعثت چند دیدگاه ارائه شده است:
- محمدهادی معرفت پژوهشگر علوم قرآنی با استناد به روایاتی از جمله روایت امام صادق(ع) در کتاب کافی، بر این باور است نزول قرآن بعد از فترتی سه ساله از ابتدای زمان بعثت، شروع شد و تا آخرین سال حیات پیامبر ادامه داشت. به نظر وی در سه سال اول بعثت، دعوت پیامبر به صورت سری بود و هنوز برای اسلام کتابی نازل نشده بود، تا آنکه آیه ۹۴ سوره حجر «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ؛ پس آنچه را بدان مأمورى آشكار كن» نازل گردید و پیامبر دعوت علنی خود را آغاز کرد و نزول قرآن نیز آغاز شد.
- همزمانی بعثت و نزول قرآن در ماه رمضان، نظر دیگری است که باورکنندگان به آن با استناد به روایات و سخن مورخان می‌گویند؛ در روز هفدم یا شب قدر، جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد، در حالی که او چهل ساله بود.
- عده‌ای معتقدند آغاز بعثت نبوی در قالب وحی قرآنی نبوده است و نزول چند آیه در ماه رجب بر پیامبر به مفهوم نزول قرآن نیست. بر اساس این نظر پیامبر دو بعثت داشته است؛ بعثت اول در ماه رجب بدون وحی قرآنی و بعثت دوم توأم با دستور به دعوت عمومی و نزول آیاتی از قرآن در شب قدر در ماه رمضان.
نزول دفعی و تدریجی
نزول قرآن در دو مرحله دفعی و تدریجی یا نزول آن صرفا به صورت تدریجی از مباحث مورد اختلاف در علوم قرآنی است. در این باره چند نظر ارائه شده است:
- محمدهادی معرفت در کتاب التمهید فی علوم القرآن معتقد است؛ نزول قرآن از شب قدر آغاز و در طول مدت نبوت پیامبر اسلام(ص) به مناسبت‌های گوناگون برای حل مشکلات و سوالات مسلمانان و همچنین دلگرمی پیامبر(ص) و مسلمانان ادامه داشته است. به باور وی این نظر را بیشتر محققان پذیرفته‌اند و با بیان دیگر نظرات و رد دلائل آنها معتقد است قرآن نزول دفعی نداشته است.
- مفسران و اندیشمندانی چون علامه طباطبایی، ابن عربی و جوادی آملی بر این باورند که قرآن در دو مرحله دفعی و تدریجی نازل شده است؛ بر اساس این نظر نزول قرآن به صورت ظاهری و در قالب الفاظ به واسطه جبرئیل در طول مدت نبوت پیامبر(ص) صورت گرفته است، ولی قبل از این مرحله حقیقت، باطن و تأویل قرآن و به عبارتی ام‌الکتاب بدون واسطه از سوی خداوند بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. به باور جوادی آملی دریافت باطن و تأویل قرآن برای پیامبر خدا(ص) بدون ترقی به عالم غیب ممکن نیست و نزول دفعی قرآن جنبه‌ای فوق نزول تدریجی دارد.
- شیخ صدوق از علمای متقدم شیعه معتقد است کل قرآن در شب قدر در بیت المعمور به ودیعه نهاده شد و از آنجا در طول مدت نبوت پیامبر(ص) بر اساس شرایط مکانی و زمانی به تدریج بر پیامبر اسلام(ص) نازل گردید. به نقل سیوطی این نظر در میان اندیشمندان متعددی از اهل سنت صحیح دانسته شده و به باور آنها قرآن در شب قدر به بیت المعمور در آسمان چهارم یا بیت العزة در آسمان اول نازل شده است و از آنجا در طول مدت نبوت پیامبر(ص) نازل شد. برخی محققین حوزه علوم قرآن با تضعیف مستندات این نظر از جمله سند روایات، بر این باورند نزول دفعی قرآن در شب قدر به بیت المعمور کاملا ساخته ذهن صحابه است و قرآن چنین نزول نداشته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه نزول.
- ↑ حکیم، علوم القرآن، ۱۴۱۷ق، ص۲۵.
- ↑ احمدی، قرآن در قرآن، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۵.
- ↑ حکیم، علوم القرآن، ۱۴۱۷ق، ص۲۵.
- ↑ عابدینی، «معناشناسی نزول در قرآن ...»، ص۹۸-۹۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۳، ص۸.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ عابدینی، «معناشناسی نزول در قرآن ...»، ص۱۱۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۶۵؛ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۳-۳۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۲۶۱ و۲۶۸ و ۲۵۶.
- ↑ علامه طهرانی، نور ملکوت قرآن، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۹
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۷۲.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۹۲، ج۲، ص۲۱-۴۲؛ رجبی، «اهداف نزول قرآن ...»، ص۵۲-۵۸.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۶۳-۶۴.
- ↑ علوی مهر، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، ص۱۰۱-۱۰۳.
- ↑ علوی مهر، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ ناصحیان، «کاوشی نو در چگونگی نزول قرآن»، ص۵۹-۶۰.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ معرفت، علوم قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۶۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۳-۱۲۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵-۱۸.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات، دار صادر، ج۴، ص۴۰۲.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی، ۱۳۷۸ش، ح۱، ص۴۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵-۱۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر موضوعی، ۱۳۷۸ش، ح۱، ص۴۸.
- ↑ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۸۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۱؛ صالحی نجف آبادی، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن» ص۸۲.
- ↑ روح الامین آن(قرآن) را نازل کرده است *بر قلب (پاک) تو، تا از انذارکنندگان باشی!
- ↑ مانند آیات ۱۱ تا ۱۶ سوره عبس كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ ﴿۱۱﴾ زنهار [چنين مكن] اين [آيات] پندى است (۱۱) فَمَنْ شَاءَ ذَكَرَهُ ﴿۱۲﴾ تا هر كه خواهد از آن پند گيرد (۱۲) فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ ﴿۱۳﴾ در صحيفه هايى ارجمند (۱۳) مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ ﴿۱۴﴾ والا و پاك شده (۱۴) بِأَيْدِي سَفَرَةٍ ﴿۱۵﴾ به دست فرشتگانى (۱۵) كِرَامٍ بَرَرَةٍ ﴿۱۶﴾ ارجمند و نيكوكار (۱۶)
منابع
- ابن‌عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیة، بیروت، دار صادر، بی تا.
- احمدی، مهدی، قرآن در قرآن، قم، انتشارات شرق، ۱۳۷۴ش.
- الحلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۷۸ش.
- حکیم، محمدباقر، علوم القرآن، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رجبی، محمود، «اهداف قرآن و موانع بهره‌برداری از آن» در مجله معرفت، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، نشر پژوهش‌هاى تفسير و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- رهبری، حسن، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، در مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره ۴۶-۴۷، ۱۳۸۵ش.
- سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۲۱ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن»، در مجله کیهان اندیشه، شماره ۳۲، ۱۳۶۹ش.
- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات فی دین الامامیة، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- عابدینی، ناصر، «معناشناسی نزول در قرآن با تاکید بر واژگان بیانگر نزول قرآن»، در مجله حسنا (فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث)، شماره ۲۱، ۱۳۹۳ش.
- علوی مهر، حسین، «نزول قرآن کریم»، در مجله معرفت، شماره ۸۳، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن شناسی، تحقیق محمود رجبی، جلد اول، قم، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، تحقیق غلامعلی عزیزی کیا، جلد دوم، قم، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه فرهنگی التمهید، ۱۴۲۸ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگی تمهید، ۱۳۸۸ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، وزارت فرهنگ و انجمن اسلام حکمت و موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- ناصحیان، علی اصغر، «کاوشی نو در چگونگی نزول قرآن»، در نشریه علوم و معارف قرآنی، شماره ۶و۷، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون